W cieniu Wezuwiusza - cz. 1

POMPEJE

Według jednej z hipotez Pompeje założyli Oskowie w VIII wieku p.n.e na odnodze pasma górskiego pochodzenia lawowego około 40 m n.p.m. Jeszcze inna hipoteza mówi, że to Etruskowie przyczynili się do powstania tej ogromnej metropolii podczas ekspansji Kampani (VII wiek p.n.e). Pompeje zajmowały dominującą pozycję wybrzeżu  nieopodal ujścia rzeki Sarno i szybko dostały się pod wpływy greckich koloni, zwłaszcza tej z Kumy. Los przedrzymskich Pompejów był zdecydowanie italski. Miasto szybko zostało zdominowane przez wojowniczych Sannitów z gór Irpini i Sannium w skutek czego stało się jednym z dobrze prosperujących centrów handlowych wybrzeża. Faza sannitycka zainicjowana w 425 roku p.n.e pozostawiła trwałe ślady w charakterze i architekturze miasta o czym przekonamy się zwiedzając ruiny Pompejów. Kiedy Rzymianie zwyciężyli Sannitów miasto przejęło Cesarstwo, zachowało jednak własne instytucje język a co za tym idzie również  autonomię. Pozostało wierne Rzymowi w czasie drugiej wojny punickiej za co zyskało uznanie Cesarstwa. Z drugiej znowu strony odegrało negatywną rolę podczas wojny społecznej, którą wzniecili Italicy przeciwko Rzymowi w 89 roku n.e, a która to zakończyła się oblężeniem Pompejów przez wojsko cesarza Sulli. Dziewięć lat później miasto poddało się jednak dyktatorowi rzymskiemu i przyjęło nazwę Colonia Veneria Pompeiana. W ciągu kilku lat stała się typowym osiedlem rezydencyjnym, zamieszkałym przez rody patrycjuszowskie wzbogacone na produkcji rolnej( uprawy winnic) i wyzwolonych niewolników zajmujących się handlem. Za czasów cesarza Augusta w mieście dokonano znaczących prac modernizacyjnych i zmian urbanistycznych, zaś w okresie między rządami Kaliguli i Klaudiusza Pompeje przeżyły mały kryzys. Jedynym takim epizodem odnotowanym w dziennikach Tacyta była bójka w amfiteatrze podczas walk gladiatorów pomiędzy kibicami pompejańskimi i pobliskiego miasta Nocera. W następstwie tego wydarzenia Senat uchwalił bardzo surowe rozporządzenie, amfiteatr został zamknięty na dziesięć lat. Trzy lata później miasto przeżyło trzęsienie ziemi, które miało bardzo poważne skutki, o czym świadczą liczne ślady widoczne do dziś. 

Jedną z największych tragedii w dziejach ludzkości był na pewno wybuch Wezuwiusza, który miał miejsce 24 sierpnia 79 roku n.e. Trwała jeszcze odbudowa miasta po minionym trzęsieniu Ziemi, kiedy doszło do kolejnego nieszczęścia, które pociągnęło za sobą dużo więcej ofiar i zniszczeń. Do erupcji wulkanu doszło całkiem niespodziewanie, chociaż kilkadziesiąt lat wcześniej, w 20 roku p.n.e, Straboniusz uznał ten Wulkan za wygasły. Wezuwiusz pokrył całe Pompeje huraganem popiołów, lapili oraz innych materiałów wulkanicznych, podczas gdy potoki gorącej lawy zmieszanej z błotem spływały po stokach wulkanu. Wielu mieszkańców zginęło w trakcie ucieczki. Gwałtowność erupcji była tak ogromna, że zniszczyła szczyt wulkanu i uformowała nowy krater. To straszliwe wydarzenie przez 3 dni wstrząsało wybrzeżem Kampani, od Herkulanum po Stabię (opisane zostało przez Pliniusza Młodszego w liście do Tacyta wraz ze szczegółami śmierci jego wuja Pliniusza Starszego, admirała floty mizeńskiej. Podczas erupcji Wezuwiusza Pompeje pokryte zostały 6 metrową warstwą popiołów, która śmiertelnie zdławiła miasto i zarazem utrwaliła świadectwa jego życia unieruchomione w popiole w momencie tragedii. Ślady te zostały nieoczekiwanie odkryte i wydobyte na światło dzienne ponad 200 lat temu. 

Po raz pierwszy z ruinami Pompei zetknął się architekt Dominik Fontana między 1594 a 1600 rokiem kiedy wykopywał kanał mający na celu zmianę brzegu rzeki Sarno. Wtedy to natknął się na pozostałości starożytnych budowli ze ścianami pokrytymi inskrypcjami i malowidłami. Odkrycie to nie spotkało się od razu z wielkim zainteresowaniem, dopiero 150 lat później za czasów Karola III Burbona zaczęto systematyczne prace wykopaliskowe, biorąc przykład z tego co zrobiono kilka lat wcześniej w Herkulanum. Znaczna łatwość przeprowadzania wykopalisk w  Pompejach, która od samego początku zaczęła charakteryzować te prace, polegała na tym, że warstwa popiołów była bardziej podatna na usunięcie niż zakrzepnięta i twarda lawa w Herkulanum. Spowodowało to natychmiastową i logiczną przewagę wykopalisk w Pompejach i przyniosło liczne zaskakujące rezultaty. Do końca XIX wieku stosowano metody wykopaliskowe były raczej powierzchowne gdyż miały na celu uzyskanie cennych eksponatów dla muzeów, zaś prace wykopaliskowe w minionym stuleciu przeprowadzano z myślą o zachowaniu możliwie daleko idącej integralności obszaru znalezisk i otoczenia. Szczególną uwagę zwrócono na odzyskanie elementów struktur domostw i ich ponowne funkcjonowanie. Z tegoż względu pozostawiane są one na miejscu znaleziska przy zachowaniu wszelkich środków ostrożności, dekoracje ścienne i mozaikowe, a także całe wyposażenie domu, zarówno to artystyczne jak i codzienne. Bez wątpienia wywiera to na zwiedzającym silne wrażenia emocjonalne. Tę drugą fazę zainicjował w 1860 roku Giuseppe Fiorelli, któremu zawdzięcza się genialną metodę uzyskiwania form ludzkich, zwierzęcych oraz przedmiotów z drewna i wszystkich innych obiektów natury organicznej uwięzionych w lawie przy pomocy wypełniania płynnym gipsem próżni powstałych w warstwie popiołów. W ten sposób uzyskano 1100 odlewów gipsowych. 

Stacja pociągu Circum Vesuviana w Pompejach 

Odlane w gipsie zachowane szkielety dawnych mieszkańców starożytnych Pompei zasypanych przez popiół Wezuwiusza

Zachowane  malowidła ścienne 

Sklepienia 

Mozaiki podłogowe

Pompeje  położone są na bardzo stromym strumieniu lawy o silnym nachyleniu z północy na południe. Pomimo, że istnieje regularna siatka miast rzymskich powstałej z przecięcia się ulic pod kątem prostym tzw. cardines i decumani, w mieście pełno było jego przedrzymskiego pochodzenia. Antyczne skupisko miejskie otoczone było pasem murów obronnych z sześcioma bramami. Cztery z nich (Brama Morska, Brama Wezuwiusza, Brama Sarno oraz Brama Stabiańska) zamykały dwie główne ulice miasta, Ulicę Morską z jej przedłużeniem Ulicą Obfitości oraz Drogę do Stabii lub Stabiańską. Natomiast pozostałe dwie bramy : Brama Herkulanum i Brama Nocery znajdowały się kolejno w części wschodniej i zachodniej murów. 

Archeologowie podzielili Pompeje na dziewięć Rejonów, które wyznaczają główne ulice : Ulica Nola, Ulica Obfitości i Stabniańska. Na każdy Rejon składały się insule czyli odpowiedniki dzisiejszych bloków mieszkalnych (czasem był to pojedynczy obszerny dom mieszkalny lub budynek użyteczności publicznej). Posiadały one kilka niezależnych wejść,  każde z nich było numerowane, a każdy dom pompejański oznaczony był dwoma lub trzema numerami. Rejonu, insuli i numerem wejścia, ten pierwszy oznaczony był cyframi rzymskimi, a dwa pozostałe cyframi arabskimi. Główne wejście na teren wykopalisk znajduje się przy Bramie Morskiej (Porta Marina), nazywa się tak ponieważ zwrócona jest w stronę morza, usytuowana na skraju odnogi pasma górskiego pochodzenia wulkanicznego, przy bardzo stromej drodze, W bramie są dwie arkady, jedna z nich przeznaczona była dla ruchu pieszych, druga dla zwierząt. Rejon VII był pierwszym skupiskiem miejskim (z całym prawdopodobieństwem Osków) w krańcowym sektorze zachodnim Pompejów. Było to miejsce wymiany towarów i życia publicznego. Zachowało ten charakter także w okresie rzymskim kiedy zbudowano tu plac forum a także wtedy gdy osiedle rozrosło się w kierunku północno -wschodnim co przyczyniło się do utraty pozycji centralnej. Rejon ten odróżnia się od pozostałych stref miejskich wąskimi i krętymi uliczkami odmiennymi od regularnej siatki ulic miast rzymskich ze skrzyżowaniami pod kątem prostym , co charakteryzuje większą część dróg w Pompejach. W bramie ma początek Ulica Morska, wąska i stroma w początkowym odcinku wykorzystywana była w ruchliwym transporcie towarów do pobliskiego portu - kanału. Jego pozostałości odnaleziono w odległości około 1 km od Bramy Morskiej. Po prawej stronie bramy napotykamy obszerny teren na którym niegdyś wznosiła się Świątynia Wery, która była boginią patronką Pompejów w czasie gdy cesarz Sulla założył tu pierwszą kolonie rzymską w I wieku p.n.e. Budowla uległa częściowemu zniszczeniu kiedy doszło do trzęsienia Ziemi w 62 roku n.e, w momencie wybuchu wulkanu była w całości odbudowana. 

W czasie wykopalisk odkryto nieliczne pozostałości po świątyni z różnymi materiałami mającymi służyć do jego rekonstrukcji, lecz nigdy nie wykorzystanymi. Przyczyniły się one do powstania hipotezy o trzech fazach konstrukcji miasta : po założeniu w okresie rządów Sulli nastąpił okres gruntownej przebudowy za czasów cesarza Augusta, a pierwsze prace odbudowy po trzęsieniu ziemi noszą ślady epoki Flawiuszów. Tuż nieopodal znajduje się świątynia Apolla, pierwszego patrona Pompei. W miejscu w którym ulica Morska łączy się z placem forum widoczna jest bazylika (uwaga nie ma nic wspólnego z kościołem) która od II wieku p.n.e. stanowiła ważne centrum życia ekonomicznego, odbywało się tam coś na kształt giełdy. Prócz tego była miejscem gdzie wydawano wyroki i rozstrzygano zatargi w sprawach handlowych oraz obywatelskich. Jest to budynek szczególnie interesujący z punktu widzenia architektonicznego, jako bezcenny wzór tego typu konstrukcji. Budowla powstała na bazie prostokąta ( wymiary : 55x24), podzielona na trzy nawy dwoma rzędami potężnych kolumn z kamienia. Do ścian bocznych przylegają znów półkolumny zwieńczone belkowaniem. Długo zastanawiano się czy budynek pokryty był dachem czy nie. Najnowsze badania stratygraficzne potwierdziły obecność zadaszenia bazyliki. Stemple na niektórych dachówkach  oraz inne analizy techniczne pozwalają ustalić datę fundacji bazyliki, było to około 120 roku p.n.e w epoce przedrzymskiej. Na końcu nawy głównej znajdowało się podium przeznaczone dla wysokich urzędników trybunałów co podkreślało podniosły charakter budowli. Bazyliki rzymskie były również popularnym miejscem spotkań odwiedzanym codziennie przez wiele osób. Świadczą o tym liczne grafiki pokrywające ściany tego wielkiego gmachu. Co poniektóre napisy są w języku Osków i potwierdzają świadectwa antyczności świątyni obecne na stemplach płyt dachówkowych. Inne graffiti z epoki rzymskiej wskazują na intensywność odwiedzania bazyliki. 

Forum w świecie rzymskim to centrum życia religijnego, obywatelskiego i ekonomicznego miasta. Na forum składał się obszerny prostokątny plac (38 x 142 m) zwrócony precyzyjnie w kierunku północno - południowym i zamknięty od strony północnej przez Kapitolum i świątynię Jowisza, przy której wznoszą się dwa łuki honorowe. Inne bloki tego placu obejmował ciąg portyków wniesiony w epoce sannityckiej, częściowo przebudowany w okresie rzymskim, zachowało się po nim kilka fragmentów ( w dłuższych bokach). Niektóre z nich wieńczą arkady smukłych kolumn nad belkowaniem kolumnady. Na południowej stronie placu przed Kapitolium widnieje ciąg piedestałów, który oznacza miejsca na których wznosiły się posągi honorowe. Najokazalszy cokół został zidentyfikowany jako suggestum, tj. trybuna mówców. Po zachodniej części strony portyku, obok świątyni Apolla, w niszy muru zewnętrznego świątyni znajdujemy mensa ponderaria, stół przeznaczony do mierzenia wagi i objętości sprzedawanych towarów. Po tej samej stronie znajdował się także skład zboża, dziś wykorzystywany jako magazyn materiału archeologicznego. Oprócz tego głównego istniało w Pompejach jeszcze jedno forum trójkątne. Północną stronę forum zamykała antyczna Świątynia Jowisza lub Kapitolium, najważniejsza budowla sakralna w mieście już w epoce sannityckiej. Jest to wspaniały wspaniały przykład świątyni italskiej. Wzniesiona została na wysokim podium z podwójnym szeregiem szerokich schodów pronao otoczonym kolumnami korynckimi oraz przestronną izbą z kolumnadą wewnętrzną (tu znaleziono kolosalną głowę Jowisza, która znajduje się w Narodowym Muzeum Archeologicznym w Neapolu. Wzniesiona w II wieku p.n.e zachowała swoją ważną rolę, również w okresie dominacji rzymskiej, stała się świątynią Triady Kapitolińskiej (Jowisz, Junona, Minewra). W czasie trzęsienia ziemi została poważnie uszkodzona, a kiedy wybuchł wulkan była akurat w trakcie rekonstrukcji o czym świadczy prawie całkowity brak ozdób. Pozostała tylko wspomniana wcześniej głowa Jowisza oraz maska twarzy Junony, a także ozdobne stiuki ścian zewnętrznych celli. Godne uwagi jest też pomieszczenie znajdujące się pod podium, był to prawdopodobnie schowek na naczynia obrzędowe, służący także jako skarbiec publiczny na wzór rzymskiej świątyni Saturna.  

Po stronie wschodniej kolumnady placu wznoszą się ważne budynki użyteczności publicznej, a wśród nich Macellum czyli kryte targowisko żywności zbudowane lub przebudowane w I wieku p.n.e. Kompleks ten jest zespołem budowli na bazie kwadratu, którego środek zajmowała mała cylindryczna konstrukcja z dwunastoma kolumnami i kanałem odpływowym, zwieńczona kopułą. W tym też miejscu znaleziono między innymi rybie szkielety, pawilon służył więc do sprzedaży i ekspozycji ryb. Pozostałe kramy usytuowane były wzdłuż kolumnady otaczającej plac. Ściany tej konstrukcji zdobiła piękna dekoracja malarska, zachowana częściowo w skrzydle zachodnim. Można tu także podziwiać między innymi : dzbany na wino, rezultaty połowów i ptactwo - prawdopodobnie były to produkty sprzedawane w tych kramach. Na ścianie północnej widoczne są sceny zaczerpnięte z legendy o Ulissesie, namalowane w tzw. stylu pompejańskim. mogą być datowane na ostatnią fazę istnienia miasta. W tle widoczna była mała świątynia przeznaczona do celebrowania kultu cesarzy. 

Nieopodal macellum wznosił się budynek apsydalny uważany za świątynię Laurów, zbudowany po trzęsieniu ziemi. Zaraz za nią napotykamy świątynię Wespazjana lub też bóstwa Wespazjana, która również powstała po trzęsieniu ziemi, być może w zastępstwie poprzedniej świątyni bóstwa Augusta. Świątynia Wespazjana była niekompletna w momencie erupcji Wezuwiusza. Prezentuje ona pewne osobliwości konstrukcyjne, zaczynając od dziedzińca wejściowego poprzedzonego westybulem z portykiem, w głębi którego dwie rampy schodów prowadzą do wysokiego podium z komorą świątyni. Dedykowana ona była ponoć cesarzowi, nie jest wszakże pewne czy był to cesarz Wespazjan co też sugeruje teza, wedle której wybudowana po trzęsieniu ziemi była całkiem nowa. W dalszym ciągu, wydaje się być uzasadnione przypuszczenie, że wcześniejsza budowla dedykowana była bóstwu Augusta - za jego czasów dokonano głębokiej przebudowy forum. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na piękny ołtarz główny, którego boczne ściany zdobione są reliefami o cechach stylistycznych wywodzących się z epoki Augusta. Relief zwrócony ku forum przedstawia scenę ofiarną, a ofiarą jest byk (zabijany w intencji cesarzy żyjących). Czci zmarłych cesarzy poświęcano wołu. Na stronie piedestału zwróconej ku świątyni pojawia się wieniec dębowy corona civica. Był to atrybut władzy cesarskiej, co potwierdzałoby dedykowanie świątynie cesarzowi. Należy podkreślić iż w początkowej fazie cesarstwa czczono nie osobę cesarza, lecz jego bóstwo. Z czasów cesarza Augusta pochodzi również pobliski Budynek Eumachii z widocznym do dziś napisem na architrawie portyku i nad wejściem od Ulicy Obfitości, dedykowany przez kapłankę Eumachię w imieniu korporacji fullones (sukienników) bóstwom Concordia Augusta i Pieta Imperiale. Konstrukcja ta także poważnie ucierpiała wyniku trzęsienia ziemi w 62 roku n.e. Została jedynie częściowo odbudowana. W fasadzie można dostrzec wielkie nisze przeznaczone na posągi przodków mitologicznych i historycznych rodu Julia, antenatów Cezara oraz Augusta. Świadczą o tym zachowane inskrypcje dotyczące Romulusa i Eneasza. Do wnętrza świątyni prowadził obszerny portal, którego piękne marmurowe ościeżnice z eleganckimi reliefami zostały starannie odrestaurowane. We wnętrzu budowli znajdował się dziedziniec centralny zamknięty portykiem o dwóch rzędach kolumn i otoczony kryptoportykiem - przeznaczony był do składowania tkanin. Tu właśnie znaleziono piękny posąg hojnej Eumachii, dziś znajduje się w Muzeum Archeologicznym w  Neapolu. Wreszcie dochodzimy do Komitium ulokowane w rogu przecięcia się placu z ulicą Obfitości, przedłużeniem ulicy Morskiej. Jest to przestrzenna aula zebrań wyborczych z zachowaną do dziś trybuną z której magistraci kontrolowali przebieg głosowania. Na południowej stronie placu gdzie widoczne są jeszcze liczne bazy posągów honorowych oraz suggestum czyli trybuna mówców. Znajdują się tu trzy budynki apsydalne, siedziby zarządu miejskiego, a  dokładnie - Biuro Duumwirów, Kuria i Biuro Edylów. 

Po odwiedzeniu centralnej części miasta udajemy się na północ w kierunku ulicy Merkurego, gdzie odnajdziemy ewidentne ślady przebudowy tegoż jakże starego siedliska miejskiego, dokonanej za czasów Augusta. W III wieku p.n.e pewien wysoki urzędnik pompejański Marek Tulliusz kazał wznieść dla uczczenia cesarza świątynię Fortuna Augusta. Była to budowla o niewielkich wymiarach, posiada niektóre cechy Kapitolium. Wznosi się ona na wysokim podium do którego prowadzą szerokie schody, których pewien szereg przecina u podstawy płyta fundamentowa z ołtarzem pośrodku. Pronao otaczało osiem kolumn korynckich (cztery z przodu i po dwie z obu boków). W głębi celli widoczna jest nisza z posągiem Fortuny. Napis na architrawie zawiera nazwisko fundatora czyli Marka Tulliusza, który kazał ją wznieść na własny koszt na własnym terenie, zachowując dla siebie małą jego część. Cztery nisze boczne miały pomieścić posągi honorowe. Dwa z nich znaleziono w trakcie wykopalisk przeprowadzonych w XVIII wieku.

Do ulicy Term przylegały Termy  forum, stąd nazwa tej ulicy. Był to mały kompleks termalny, który powstał w początkach okresu rzymskiego (80 rok p.n.e) na wzór wcześniejszych i dużo większych Term Stabiańskich usytuowanych przy drodze o tej samej nazwie. Wejściem bocznym od ulicy Term wchodzimy do przebieralni męskiej. Możemy tu zaobserwować klasyczne formy bardzo popularnych w czasach rzymskich urządzeń sanitarnych. Były one podzielone na sekcje męską i kobiecą, wyposażone w przebieralnie frigidarium oraz tepidarium charakteryzujące się zwłaszcza w części męskiej, wyrafinowaną dekoracją ze stiuku. W tepidarium zachował się piec węglowy z brązu ofiarowany przez M. Nigidusa Vaculę : do jego nazwiska (vacca = krowa w języku włoskim) nawiązuje wyobrażenie krowy zdobiące piecyk. Godne uwagi są także wielkie telamony z terakoty. W calidarium trzeba zwrócić uwagę na bardzo ciekawy system przepływu ciepłego powietrza. Z tarasu na dachu można się wspiąć po schodach prowadzących z dziedzińca, można było podziwiać piękną rozległą panoramę okolic. Mniej interesująca jest męska część przeznaczona dla kobiet składająca się z małych pomieszczeń, przylegających do siebie. Znajduje się tu również arkadowy dziedziniec, gdzie wykonywano ćwiczenia gimnastyczne na świeżym powietrzu. W późniejszych budowlach tego typu zostanie zastąpiony palestrą z basenem.

Świątynia Apolla 

Ruiny bazyliki

Forum 

Źródło : Pompeje : Przewodnik po wykopaliskach : pod red. Maria Antonietta Lozzi Bonaventura, Millenium & Lozzi Roma, 2002 

zdjęcia : Katarzyna i Dariusz Dudziakowie , Janina Nowak, Wanda Jagosz

Proszę o uszanowanie praw autorskich i nie kopiowanie zdjęć.